Bu makale, 24-25 EKİM 2014 tarihlerinde Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Birliği tarafından düzenlenen I.ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU’nda bildiri olarak sunulmuştur.

Doç.Dr. Ekaterina CHAMZYRYN
Tuva Devlet Universitesi Tuvaca ve Edebiyat Bölümü
Rusya, Tuva, Kızıl

ÖZET
Bildirimde Guney Sibirya’da yasayan Tuva Turklerinde cocuk edebiyatinin 1930 yillardan beri gelismesi (S. Sarig-ool, O. Sagan-ool, F. Seglenmey), ozellikleri ve simdiki zamanda cocuk yazarlarinin eserlerinin konulari (A.Lamajaa, E. Tanova, Sh. Suvan, Ch. Irbijey, H. Oydan-ool), cocuk edebiyatin sorunlarila tanistiracagim.

TUVA ÇOCUK EDEBİYATI ‒ DÜNÜ VE BUGÜNÜ
Çocuk edebiyatı, kelime sanatının ve sanatsal düşüncenin asıl bölümüdür. Bu türün özelliği, hayatı, çocuk doğasını ve davranışlarını sanatsal bir bakış açısıyla ifade etmesidir.
Tuva çocuk edebiyatının gelişimi, Tuva halkının önemli estetik kazanımlarından birisidir ve beraberinde manevi kültürün ve sanatsal düşüncenin gelişimine katkısı olmuştur. Ortaya çıkışından bugüne kadar, Tuva çocuk edebiyatı ana vatanın sanat geleneklerinden beslenmektedir ve temel olarak cumhuriyet dönemi kültürel değişiminin, bugün ulusal edebiyatın bağımsız bir kolu olarak gelişmeye devam eden Tuva çocuk edebiyatının daha iyi duruma gelmesinde büyük büyük ve olumlu bir katkısı olmuştur.
Tuva çocuk edebiyatının doğuşu 20’nci yüzyılın 30’lu yıllarına denk gelir. Ortaya çıkışı, öznel ve nesnel etkenlerle şartlara bağlı olmuştur. Nesnel şartlar olarak yeni cumhuriyette bir milli eğitim teşkilatının kurulması, okul sayısının çoğalması, okur-yazarlık oranının artırılması, okullara ders kitaplarının ve okuma için gerekli araç gereçlerinin sağlanması, farklı yazarlar tarafından yazılmış çocuklara yönelik başarılı eserlerin yavaş yavaş artması gösterilebilir. Öznel şartlar olarak ise, artık Tuvalı yazarların yeni bir nesil yetiştirmede çocuk edebiyatının değerini daha fazla kavraması gösterilebilir. Ders kitapları neşretmek için yeterince nitelikli ekipleri olmadığı için, ülkenin merkez şehirlerinden uzmanlar davet edildi. Uzmanların katkılarıyla 1930 yılında “Yeni Tuva alfabesi” ve ardından “Genç inşaatçılar”, “İşimiz” eserleri yayımlandı. Bu eserler çocuklar için şiir ve düz yazı örnekleri içeren ilk okuma kitapları olma özelliği de taşıyordu. Çocukların yaş özelliklerine göre yazılmışlardı. Bu eserlere Rus yazarların Tuva diline çevrilmiş yapıtları da dâhil edilmiştir.
Kitaplara dâhil edilen eserlerden en kayda değer olanı “Beglets – Kaçak” idi. Burada pek meşhur olmayan bir yazar çocukları Namçak tiplemesiyle tanıştırıyordu. Ana tipleme hariç, olaylar ayrıntılı olarak verilmemiştir. Diğer karakterlerin isimleri verilmiyor ve betimlenerek anlatılmıyor. Ancak bu arada hikâyenin bütün unsurları ortadadır. Öyküye konu olan çocuk kahraman ortalara doğru verilmekte ve karakterlerin ortaya çıkarılması diyaloglarla sağlanmaktadır. Öykü içerik bakımından çocuklar için oldukça öğretici ve geliştirici bir özellik taşımaktadır. Bu yüzden “Durgun” adlı eserin Tuva çocuk edebiyatında ilk sanatsal yapıt olduğunu söyleyebiliriz.
Böylece, 30’lu ve 40’lı yılların kitaplarından olan “Genç inşaatçılar”, “İşimiz”, “Öncü” ve diğerleri Tuva’daki çocuk edebiyatının temellerini atmıştır.
1944 yılında Tuva’nın kendi isteğiyle Sovyetler Birliği’ne katılması Tuva çocuk edebiyatının daha ileriye götürülmesinde olumlu katkılar sağlamıştır. Bu yıllarda “Zvezdoçka” adlı haftalık çocuk gazetesi Tuva dilinde yayımlanmaya başlamıştır ve genç okurları ülkenin sosyo-politik durumuyla tanıştırmıştır. Çocuk edebiyatı yazarlarının ortaya çıktığı ve gelişim gösterme imkânı buldukları bu gazete, Tuva çocuk edebiyatının sanat atölyesi olmuştur. Bu gazetenin sayfalarından, L. Çadamba, B. Ondar, F. Segleñmey, O. Suvakpit, E. Keçil-ool, Ye. Tanova vs. birçok günümüz çocuk edebiyatı yazarının yolculuğu başlamıştır.
Tuva halkının yaşamında meydana gelen sosyo-politik değişimler ve yeni bir genç kuşağın ortaya çıkışı, 50’li yılların Tuva çocuk edebiyatındaki fikir-tematik bağlamı ve türdeki çeşitlenmeleri belirlemiştir.
50’li yıllarının ortalarından itibaren, çocuk edebiyatında yeni bir dönem başlamıştır. Tam olarak bu yıllarda, şekil ve içerik açısından kaliteli, yeni eserler çıkmaya başlamıştır. Bunlara örnek olarak S. Sarıg-ool’dan “Arkadaşlar”, “Ateşten araba”, “Tuz çöllerinde”, “Şonçalay”, S. Tamb’dan “Küpteki mama”, K. Arakça’dan “Maral”, F. Segleñmey’den “Nina Salçak tatilde” vs. gösterilebilir. 40’lı yıllara kıyasla çocuk edebiyatı yazarlarının ve yayımlanan eserlerin sayısı artmıştır. 40’lı yıllarda topu topu 2 tane çocuk edebiyatı dergisi varken, bu sayı 50’li yıllarda 5 olmuştur. Genç yazarlar bu türü yeni kahramanlarla zenginleştirmişler ve türün sahasını genişletmişlerdir. Özellikle Segleñmey’in Nina Salçak karakteri oldukça başarılı olmuştur. Bu karakterle birlikte yazar Tuva çocuk edebiyatına psikolojisini betimlediği bir Tuva’lı çocuk kahramanı tanıtmıştır. Yazarlar çocuğu çevreleyen şartlara ve çocuğun iç dünyasına daha fazla yoğunlaşmışlardır.
1958 yılında çocuk edebiyatının gelişiminde çok önemli katkısı olan “Geyik yularındaki at” adlı şiir ve hikâye derlemelerinden oluşan ilk dergi çıkmıştır. Bu andan itibaren Tuva çocuk edebiyatı asıl edebiyattan ayrılmış ve bağımsız olarak gelişmeye başlamıştır. Tuva’da çocukların iç dünyasını ortaya çıkarmayı amaç edinen, kendi halkının özelliklerini kendilerine mal etmiş yeni yazar tipi gelişmeye başlamıştır.
60’lı yılların ortalarından itibaren, S. Sürün-ool’un “Çaygı hünner – Çaylag’da yaz”, “Kejiktig sıldıs – Şanslı yıldız” gibi hikâyeleri genç okurlara atfedilmiştir. Bu öykülerle birlikte bir sonraki aşamaya geçeceği ilk aşamasını Tuva çocuk edebiyatı tamamlamıştır.
Okul öncesi, orta öğretim ve lise çağındaki çocuklar için yaşa göre tür ayrımları burada meydana gelmektedir.
70’li yılların Tuva çocuk edebiyatı sanatsal arayışlar içindedir ve yaş gruplarına ayrılmış çocuklar için birçok yeni şey gelmiştir. Özellikle, B. Ondar, M. Ölçey-ool, S. Taspay, M. Ergep vs. yazarlar özellikle çocuk edebiyatına eğilmişlerdir. 1974 yılında çocuklara göre 12 hikâye ve şiir dergisi çıkmıştır. Esas olarak bu dönemde çocuk edebiyatı yeni bir sanatsal gelişim devresine girmiştir.
Bütün bu nizami devreler Tuva çocuk edebiyatını 30’lu yıllardan 70’li yıllara kadar olan birikimle nitelikli yeni bir devreye, yani 80’li ve 90’lı yıllara hazırlamıştır. Bu yıllarda Tuva çocuk edebiyatı, bu süre içinde gelişiminde duraksamalar yaşasa da bir takım başarılar elde etmiştir.80’li yıllarda 28 derleme çıkmış ancak 90’lı yıllarda sadece 18 tane çıkmıştır. Şüphesiz, bu durum etkileri hayatımızın her alanında görülen peresytoyka ile ilgilidir. Her şeyden önce bu süreçler yeni toplum sosyolojisinin oluşmasıyla, alışkanlık haline gelmiş bazı benzerliklerin yıkılmasıyla, tutucu görüşlerle ve fikirlerle vs. ilgiliydi. Ancak 90’ların sonunda ülkelerdeki sosyo-ekonomik durumun iyileşmesi edebiyata da yansıdı. Bu sürede K. Arakça’dan “Kara Aşak Kuzgunları”, Ç. Kulaar’dan “Dağların ezgisi”, Ye. Tanova’dan “Çocukluk dünyası” ve K. Çamıyana’dan “Gümüş çakmaktaşı” vs. adlı kitaplar yayımlandı.
Bu devrin eserlerinde yazarlar genç kuşak için ahlaki açıdan eğitici ve öğretici olacak konuları tasvir etmişlerdir. Ye. Tanova’dan “Ana yazgısı”, Ç. Kuular’dan “Şoraan”, Ç. İrbijey’den “Senin dostun kim?”, Ş. Suvana’dan “Masallardan doğan çocuk”, “Hün-Herel’den gelen misafir”, M. Duyungar’dan “Yolda”, E. Mijit’ten “İzci fuları” ve A. Lamaja’dan “Arzulanan görüşmeler” bu dönemde çıkmış eserlerdendir.
Dahası eserlerde yaş farklılaşması süreci de burada başlamaktadır. Gençler için K-E Kudajı, E. Keçil-ool, A. Şoyun, Biraz daha küçükler için S. Sürün-ool, O. Suvakpit, E. Dongak, H. Oydan-ool, M. Ergep, küçük çocuklar için ise E. Tanova, Ç. Kuular, M. Duyungar, E. Mijit, Ş. Suvan vs. kitaplar yazmışlardır.
Hikâyelerde ise, çağdaş dünyadan ayrılarak, konular Tuvalı çocuklar üzerinden ele alınmıştır. Günümüzde Tuva edebiyatının çocuk kahramanı artık ahlaki ve entelektüel olarak olgunlaşmıştır ve düşünce yapısı toplumdaki kötülüklerden ayrıdır. Bunu S. Sürün-ool’dan “Beyaz oğlak ve Arbay-ool”da, M. Ergepa’dan “Bir parça ekmek”teki Artınçı’da, K. Çamıyan’dan “Gümüş çakmaktaşı”ndaki Orlan-ool’da, M. Kenin-Lopsan’dan “Kaldarak”taki Çetpey’de ve Şiney’de görebiliriz.
Retoriğin ve açıklığın değişiminde, vecizlik ve karakterlerin ruh hallerinin derinlemesine incelenmesi ortaya çıkar. Sanatsal tasvirin amacı olarak hayatın sadece şu veya bu gerçekleri değil, hayatın kendi dinamiği içindeki doğrudan süreçler de vardır. Yine de, Tuva çocuk edebiyatının parıltılı başarısının yanında yetersiz kaldığı yerler de vardır. Aşırı tasvirler ve bir takım kurgusal başarısızlıklar O. Namçıkal’dan “Savaşın kalıntıları”, M. Ergep’ten “Derin kökler”, K. Arakça’nın ve K. Çamıyan’ın hikâyeleri gibi yapıtların sanatsal değerlerini gölgede bırakmaktadır.
Çocuklar için eserler kaleme alan yazarlar aile, okul, şehir gibi konulara ve diğer konulara gerektiğinden az yer vermektedirler. Sanat hakkında yazılmış neredeyse hiçbir eser yoktur. Buna istisna olarak sadece belgesel tarzında bir hikâye olan E. Tanova’dan “Ana yazgısı” vardır. Polisiye türünde çok az eser yazılmıştır.
21. yüzyılın başında Tuva çocuk edebiyatı hayatın derin anlamına ve olayların sanatsal ve düşünsel olarak genellenmesine yer vermiştir. Son zamanlarda çocuk edebiyatına E. Mijit, N. Kuular gibi Tuva halk sanatçılarının yönelmesi dikkate değerdir. Bu yazarlar tarafından “Teçik’in serüveni”, “Tana-Herel ülkesinde” gibi macera türünden hikâyeler yazılmıştır. Bu eserlerde yazarlar insanın iç dünyasındaki güçlükleri, ruhsal zenginliği, düşüncelerdeki ve hislerdeki derinliği ve küçük kahramandaki iç yüzleşmelerin enginliğini göstermişlerdir.
Çağdaş çocuk edebiyatının gelişimine basın yayın araçlarının oldukça büyük katkısı olmuştur. Yerel gazeteler “Çocuk köşesi” adlı çocuklara yönelik özel ekler yayımlamakta ve 2001 yılından bu yana “Gaspaja” gazetesine E. Dongak’ın ek olarak hazırladığı “Hek-davan” adlı çocuk dergisi çıkmaktadır.
Editörlüğü A. S. Şoyun tarafından yapılan “Zvezdoçka” adında çocuk gazetesi vardır. 2011 yılından beri, “Zolotaya ptiçka” eki çıkmakta, 2013 yılından bu yana da “Zolotaya ptiçka”ya ek olarak “Veyerok” çıkmaktadır. 2000 yılından 2012 yılına kadar çocuklar için 18 dergi çıkmıştır.
Bu yüzden bugün Tuva çocuk edebiyatı çok kültürlü Rus çocuk edebiyatına yoğun katkı yapan bağımsız bir alan olarak gelişmiştir. Bu tür, cumhuriyetin kültür ve sanat varlığının temel yapılarından birini teşkil etmektedir.
Bu nedenle, çağdaş Tuva çocuk edebiyatı halkın yaşantısını, dününü ve bugününü, yaratıcı gücünü, çağdaş çocuğun yaşantısını ve iç dünyasını yeterince bütünlükle ve farklı açılardan yansıtmaktadır. Tuva çocuk edebiyatı olgunlaşmış ve önümüzdeki on yılların geleneklerini şimdiden geliştirmektedir.
Tuva çocuk edebiyatının birçok yapıtı bütün Rus kamuoyunun serveti olmuştur ve Rusya’nın çok uluslu çocuk edebiyatı kültürünün hazinesine dâhil olmuştur. Aynı şekilde, Tuvalı çocuk yazarlar tarafından yazılan birçok eser Rusçaya çevrilip bütün Rus çocuk okurların serveti olmuştur.
Tuva edebiyatının bütün Rus sanatsal kültürüne yaptığı katkı çağımızda gittikçe daha değerli olmaktadır.

KAYNAKÇA
Barto A. L. Zapiski detskogo poeta. – M. : Sov.pisatel, 1978
Belinskiy V.G., Chernishevskiy N.G., Dobrolyubov N.A. O detskoy literature/ – M., 1954
Melnikov M.N. Russkiy folklore i detskiy folklor. – Novosibirsk: Nauka. 1978
Hadahane M.A. Tuvinskaya proza. – Kizil, 1968
Chamzirin E.T. Etno[oeticheskie osobennosti tuvinskoy detskoy prozi. – Kizil, 2009.