Özbekistan`da çocuk edebiyatına ve yayınlarına ayrıca bir değer verildiği dolayısıyla 1965. y.da Taşkent`te ‘‘Cumhuriyet Çocuklar Kütüphanesi’’ açılmıştı ve o yıllarca topluma hizmet etti. 1998. y.da kütüphane fonunda 300 bin namdaki kitab bulunmaktaydı. Bu aydınlık ocağında düzenlenen ‘‘Meşhur Yazarla Sohbet’’, ‘‘Edebiyat Günü’’, ‘‘Sesli Okumalar’’, ‘‘Okurlar Toplantısı’’ gibi etkinliklerin de çocuk kitaplarının tanıtımında, yaygınlanmasında, çocuklar eğitiminde önemli bir rolu vardır.
Özbekistan`da çocuklar için okul ders kitaplarını ve edebi eserleri yayınlayan en büyük devlet yayınevi ‘‘Okıtuvçı’’, yani Öğretmen neşriyatıdır. O 1936. y.da teşkil etilmiştir. 80. yıllarda bu yayıncılık, bize göre, tarihi faaliyetinin en yüksek noktasına ulaşmıştır. Örneği, o 1960-1977 y.da 5 bin 190 namdaki umumi tiraji 238 milyon 838 bin adette kitap yayınlamıştır. Yalnız 1978 y.da ise o 362 namdaki kitabı 17 milyon adette basmıştır. (2)
2004 y.da neşriyat 100 namdaki 4 milyon 117 bin adet kitap yayınlamıştır. Onlar genellikle ders ve okul kitaplarıdır. (3)
1975.yıllarında Özbekistan`da 10 bin ilk ve orta okul ve 4 milyon kadar öğrenci bulunduğuna bakıldığında, bu yayınların çocuk edebiyatının gelişmesindeki değeri anlaşılacaktır.
İnternet yazılarına göre, bugünlerde Özbekistan”da 13 milyon kadar öğrenci vardır. Bundan 30-40 yıl önceki objektif olgular ve rakamlar kıyas edilirse, gerçekler ortaya çıkacaktır.
Özbekistan`da ‘‘Okıtucı’’dan sonra çocuklar için kitab yayınlayan ikinci bir devlet yayınevi ‘‘Yaş Gvardiya’’ – Gençler neşriyatıdır. O 1960. y.da teşkil etilmiştir. Üç yönde çalışan, yani gençler, yeniyetme çocuklar ve küçük çocuklar edebiyatı bölümlerinden olumuştur. Özbek ve Rus dillerindeki edebi kitapları, cihan ve eski sovyet cumhuriyetleri edebiyatlarından çeviriler yayınlamıştır. İlk yıllarda, mesele, 1960-1972. yıllar arasındaki faaliyeti devamında 1 bin 460 namdaki 7900 basma tabak haciminde kitab neşir etmiştir. (4)
Bu devlet yayınevi sonraki zamanda ‘‘Kemelek’’ (yani Gök Kuşağı) ‘‘Yeni Asır Evladı’’ adıyla çalışmasına devam etmiştir.
Şimdi bu yayınevinde basılan ayrım örneklere bakalım.
Ünlü yazar Ferhat Musacanov`un 1962 y.da 30 bin adette basılan ‘‘Turdı, velosiped va men’’, yani ‘‘Durdu, Bisiklet ve Ben’’ hikayeler kitapında 60. yıllardaki Özbek çocukları hayatı yansıtılmıştır. Öykülerin her biri için ayrıca resimler yapılmıştır. Ressam Kurban Nazarov, Özbekistan`da yaşayan Kırım Tatarlarından. Özellikle onun kavun bayramıyla ilgili resimleri dikkat çekicidir. Ünlü yazar Mirkerim Asım`ın ‘‘Al-cabrnıng Tuğılışı’’, yani El-cebirin Yaratılması hikayesi 1983 y.da 60 bin adette basılmştır. Eser dünyada matematik feni, özellikle cebir feninin temelini koyan, cebiri yaratan büyük ecdadımız Abu Abdullah Muhammad ibn Musa al-Harezmi hakkındadır. Kitap alimin 1200 yıllığile ilgili neşirdir. Ressami Abdulbaki Ğulamov. Minyatür sanatımiz geleneğine uygun tarzda yapılan resimler milli çizgileri ve renkleri, tarihi ruhu canlantırışı, metini zenginleştirmesi bakımından ilgi çekmektedir.
Mirkerim Asım`ın 1987 y. ‘‘Yulduzça’’ neşriyatında 60 bin adette basılan ‘‘Al-cabrnıng Tuğılışı’’ adlı başka bir kitabında onun Musa Harezmi konusundaki öyküsü ve ‘‘İbni Sina’’ uzun hikayesi bulunmaktadır. Resimleri Rus ressamı V. Parşın yapmış. Tarihi detaylar var. Ama eser kahramanlarının yüz ve göz ifadelerinde, bakışlarında, maalesef, Türklük ve müsülmanlik çizgileri çok az. Yani ressam eser ve kahramanlar ruhuna ulaşamamıştır. Başka millete mensup ressamın resimlerinde bazen bu gibi yetersizlikler açık görünmektedir ve bu noksan o dönemdaki çocuk edebiyatı yayınlarına özgü kusurlardan, meselelerden birisidir.
Ama Özbekçe kitaplara resim çizen Kiriakidi, Reyh gibi ressamların eserleri ustaca yapımı bakımından dikkatı çekmektedir. Örneği Özbekistan halk şairi Mirtemirin Kırgız dilinden çevirdiği ‘‘Manas’’ destanının I. kitapı 1964 y.da Taşkent Bedii edebiyat yayınevince 10 bin adette basılmıştır. 420 sayfalı bu kıtap için yapılan resimler dikket çekicidir. Ressam Maksim Reyh kalemine mensup sayfalardaki resimler epik-tarihi detaylarla zenginleştirilmiştir, kahramanların portrelerinde de milli ruh ve milli kiyafetler açık görülmektedir. İşte Özbek çocuk edebiyatı yayınlarında, önun gelişmesinde kardeş Türk halkları edebiyatından çevirilen eserler de çok önem taşımaktadır.
Ünlü çocuk şairi ve yazarı Enver Abitcan`ın 1986 y.da ‘‘Yaş Gvardiya’’ yay.da 15 bin adette basılan ‘‘Masharabaz Bala’’ – Maskaracı Çocuk adlı şiirler ve masallar kitabı da o dönemdeki değerli neşirlerden biridir. Kitabın ressamı Abdubakı Ğulamov.
Kapak ve iç sayfalardaki resimler şiirler ve destanlarin tam terbiyevi manasını, çocuklara özgü espiriyi detaylarla yansıtmıştır. Özbek minyatür geleneği ve çağdaş resim sanatı sintez kılınarak yapılmış bu resimler eserin etkileyici tarafını daha da arttırmıştır.
Özbekistanda çocuk edebiyatının gelişmesine önemli bir katkıda bulunan üçüncü bür devlet yayınevi ‘‘Yulduzça’’dır. O 1986.y.dan işr başlamıştır. 90.lardan sonra ‘‘Çolpan’’ adıyla iş yürütmektedir. Mesele, neşriyat 1990. yılında 72 namdaki kitabı yayınlamıştır. ‘‘Ana Okul Kütüphanesi’’ dizisindaki kısa metinli eserler, renkli resimlerle, ortaca 150 binden 300 bine kadar tirajda basılmıştır. Tam adeti milyonlara ulaşmış o kitaplar çocuk edebiyatının gelişmesine katkı sağlamakla birlikte, Özbek çocuklarının akllı, düşünçeli, kültürlü, edepli cenç olarak olgunlaşmasında da hizmet yapmıştır. Şimdi 1990.yılında yayınevinde basılan bazı kitaplara bakalım.
‘‘Bağçaga-Dombakçaga’’, yani ‘‘Ana Okulun Cici Öğrencileri’’ adlı şiirler ve öyküler kitabı 150 bin adette basılmıştır. 320 sayfa, fiyatı 1 som 20 tiyin, yani yaklaşık 2 dolar (o yıllarda 1 dolar 63 tiyin idi).
Kardeş cumhuriyetler çocuk edebiyatı eserleri dahil etilmiş ‘‘Konuşan Güğüm’’ kitabı 200 bin adetle basılmıştır, 160 sayfa, fiyatı 1 com 5 tiyin.
On tane Özbek halk masalınden oluşan ‘‘Fil ve Horoz’’ kitabı ise 300 bin adette yayınlanmıştır. 80 sayfalı bu resimli eserin 35 tiyin, çok ucuz, yani 50 sent fiyatla satıya çıkarıldığı da ibretlidir.
Kardeş Azerbaycan yazarları ve şairlerinin eserleri esasında hazırlanan 192 saygfalı ‘‘Hazar Ruzcarı’’ kitapı 10 bin adette basılmıştır.
Kırgız ve Tacik halk masallarının Özbekçeye çevirisi ‘‘İnatcı Serce’’ adıyla yayınlanmıştır, 340 sayfadır, adeti 150 bin, fiyatı 1 som 40 tiyin.
Çocuklarda milli ruh ve terbiyenin şekillenmesinde Eski Türk edebiyatı örnek eserlerinin yayınları da önemlidir. ‘‘Yıldızca’’ yayınevi 1990 y.da çocuklar için hazırlanan ‘‘Kutadğu Bilik’’ destanını 75 bin adetle yayınladı. Hazırlayanlar Bakıcan Tohlıyev ve Sadulla Ahmad. Resimleri ünlü Özbek ressamı Şamahmud Muhammadcanov yapmıştır.
S. Alekseyev`in ‘‘Suvorov Hakkında Hikayeler’’ kitapı 150 bin adatle basılmıştır. Rusya tarıhı, savaş ve ünlü Rus kumandanı konusundadır. 160 sayfa, fiyatı 1 som 60 tiyin.
Daha bir Rus yazarı S. Safonov`un uzay konusundakı‘‘Farkını Bul’’ resimli kitapı 300 bin adette yayınlanmıştır. Bu gibi olgular o yıllarda da sovyet siyasetinin etkisi altında çalışıldığını göstermektedir.
Gazeteci, tarihçi Prof.Dr. Hemdem Sadıkov ve ünlü ressam Abdukahhar Muhkemov`un ‘‘Resimlerde Vatan Tarihi’’ resimli kitabı o dönemdeki en önemli, milli neşirlerden biridir. 150 bin adette basılan bu kitab 160 sayfadır, fiyatı 1 som 40 tiyin. Özbekistan`ın en eski çağlardan orta asırlara kadar uzanan tarihindaki en önemli olaylar, savaşlar, kahramanlar hayatı konusundadır. Kitap son yıllarda da bir kaç defe, turlu yayınevleri tarafından basılmıştır. Mesele, kitap 2007 y.da ‘‘ART FLEX’’ yayıncılığı tarafında 5 bin adetle basılmıştır.
‘‘Çolpan’’ yayınevi Türkistan`da yetişen büyük insanları çocuklara tanıtılması yönünde de bir kaç eserler yayınlamıştır. H. Hamidov`un ‘‘Alıs yakın yulduzlar’’, yani Uzak ve Yakın Yıldızlar adlı kitabında Mervazi, Farabi, Mahmud Kaşgarlı, Biruni, Nevai gibi dahiler hakkındaki hikayeler bulunmaktadır. 75 bin adette basılmıştır.
Ecdatlar Öğütü adlı kitab da 75 bin adette yayınlanmıştır. O kitapta Nizami Gencevi, Abdulkadır Bedil, Cami, Nevai, Devletşah Semarkandi gibi büyük ediplerin edep ve ahlakla ilgili eserlerinden parçalar yer almaktadır.
Yoldaş Suleyman`ın ‘‘Ben Altı Yaşındayım’’, Tursunbay Adaşbayev`in ‘‘Üç Devecik ve Sihirli Kabak’’ kitapları çağdaş çocuklar dünyası konusundadır. Tahir Kahhar`ın ‘‘Dağların Üçüşü’’ kitapı ise çocuklara Tanrı Dağları, Türkistan ve Turan, Türkler`in o dağlardan dünyaya yayılması, Türkle`rin ilk atası Natul Şad, Oğuzhan, Manas ve b. kahramanları anlatımı bakımından dikkatı çekmektedir. Resimleri ünlü Özbek ressamı Arif Müinov yapmıştır. Şiirler ve destanlardan oluşmuş bu üç kitabin her biri 75 bin adetle basılmıştır.
‘‘Çolpan’’ yayınevi bugünlerde de faaliyetini devam ettirmektedir. Mesele, o 2004 y.da 212 namdaki 3 milyon 200 bin adette kitab yayınlamıştır.
Sonuç olarak şunları vurgulay biliriz. İşte yukarıda anlatıldığına bakarak, 1990`lı yıllara kadar Özbekistan`da çocuk edebiyatı yayınlarına ayrıca önem verilmiştir. ‘‘Okıtucı’’, ‘‘Kemelek’’, ‘‘Çolpan’’ yayınevlerinde şiiri ve nesri eserler en azından 10 bin, ortaca 60 ve 75 binden, ayrım eserler ise 100, 200, 300 binden basılmıştır. Bu çocuk edebiyatı yayınlarına yüksük değer verildiğini anlatmaktadır.
1990-2014 arasındaki bağımsız ülke yaratmak yolundaki geçiş döneminde de çocuk eğitimine ayrıca önem verilmektedir. Ama bu alanda da bazı problemler var, elbette. Kağıt yetersizliği, kağıtın dıştan getirlmesi, tirajin keskin azaldığı ve s. Ama önemli olanı tiraj sayısında değil, sıfattadır. Bin yıllar önce de Biruni, Farabi, Yesevi`lerin kitapları 100, 300 adetle hazırlanarak dağıtılmıştır. İsmailbek Ğasprali`nin ‘‘Tercüman’’ gazetesi de 300-500 adetle basılmıştır ve bütün Türk dünyasına dağıtılmıştır. 1920`lerde de Fıtrat, Çolpan ve Elbek`lerin eserleri 1000, 2000 adetle basılmıştır. Ama onların kitapları bütün Türkistanlılara milli fikiri aşılamıştır, bugünlerde de onların eserleri Özbekler`e milli ruh kaynağı olarak hizmet etmektedir. İşte çocuk edebiyatı az sayıda basılsa da, milli ruhda olması gerekmektedir, yalnız o halde çocuk eğitimine katkı sağlay bilir Bilakis, kitap toplum için yararlı değil, zararlı olacaktır.

KAYNAKÇA
1.Hudayberdi Tohtabayev. Sarı Devin Ölümü. Sarı Devin Sonu. Türkiye Türkçesi D. Ahsen Batur. Minik Serçe Yayınları, İstanbul-2003.
2. Özbek Sovyet Ansiklopedisi, Taşkent 1979 y., cilt 13, s.627.
3. Özbekistan Milli Ansiklopedisi, Taşkent 2005 y., cilt 10, s. 561-562.
4.Özbek Sovyet Ansiklopedisi, Taşkent 1973 y., cilt 4, s.251.