Günümüzde Tuva Türkleri, Rusya, Moğolistan ve Çin olmak üzere üç farklı ülkede yaşamaktadırlar. Moğolistan ve Çin’de yaşayan Tuva Türklerinin nüfusu az olduğu için ulusal bir bölgeleri yoktur (Mongush, 1997). Bu bölgede yaşayan Tuvaların ana dilleri Tuvacadır. Bu dil Tuvacanın farklı bir lehçesidir. Çin’deki Tuvaların bugünkü dil durumlarını tespit etmek için 2010-2011 yıllarında anılan bölgede çeşitli derleme faaliyetlerinde bulundum. Çin Tuvaları, az sayıda bir nüfusa sahiptirler ve ana kitleden 200 yıl önce ayrılmışlardır. Bugün farklı 17 millet ile Çin, Kazak, Moğol, Uygur, Dungan, Uryanhay vb. ile birlikte Sincan-Uygur otonom bölgesinin çeşitli dağlık ve bozkır bölgelerinde yaşamaktadırlar. Alday bölgesinin nüfusu 603.280’dir. Tuvalar, AkKaba, Hanas, Hom, Kok-Dogai, Tamiki, Ala-Haak köyleri ile Haba, Burcin, Alday şehirlerinde yaşamaktadırlar. Günümüzde Çin Tuvalarının nüfusu yaklaşık 2.400 civarındadır. Onlar kendilerini Kök-Monçak, Monçak veya Alday Tıvası olarak adlandırırlar. Ancak nüfusları az olduğu için pasaportlarında Moğol olarak kaydedilmektedir. Bu nedenle diğer halklar onları Moğollar veya Monçaklar olarak tasavvur ederler. Tuvalar ana dillerini ise Monçakça veya Tuvaca biçiminde adlandırmışlardır. İlk bakışta Çin’deki Tuvaların ana dili çok dar bir alanda, sadece aile içinde konuşma dili olarak kullanılmaktadır. Ama bize göre Tuva dili fikirlerin oluşturulması, aktarılmasında büyük bir rol oynar, aynı zamanda aktif ve biriktirici fonksiyonlara sahip olmaktadır. Çünkü Tuvalar geleneklerinde ana dillerini kulanmaktadır ve folklor metinlerinde aynı şekilde ana dili korunmaktadır. Çin’deki Tuvaların yazı dilleri yoktur. Genç kuşak Moğol ya da Kazak okullarda eğitimlerini sürdürmektedirler. Bu okullarda da öğrenciler devlet dili olan Çinceyi öğrenmek zorundadır. Öğretim, bu dillerin alfabelerinin öğretimi ile başlar. Moğol okullarda çocukların eğitimi yazılı eski Moğolcadır. Tuvalar, eski Moğol yazısının, Kazak yazısını Tuvacanın seslerini daha iyi karşıladığı düşünmektedirler. Moğol okullarında Tuva öğretmenleri de vardır. Kazak okulları ise sadece Ala-Haak ve Tamiki olmak üzere iki köyde bulunur. Çocuklar okula Tuvaca ve Kazakça olmak üzere iki dili öğrenmiş olarak gelmektedir. Bu nedenle Tuva öğretmenler ilk okullarda ders kitaplarındaki materyalleri Moğolcadan Tuva diline tercüme etmek zorunda kalmaktadır. Tuvalar çok milliyetli bir ülkede yaşadıkları için Çince, Kazakça ve Moğolcayı bilmektedirler. Bu yönüyle onlar çok dillidirler. Küçük bir grup Tuvalar için bu durum çok önemli bir faktördür. Kazak alfabesini ve yazısını Kazak okullardan mezun olan kişiler bilmektedir. Ayrıca insanların bir kısmı özellikle yaşlı nüfus Çinceyi iyi bilmemektedir. Tuvalarda konuşma dilinin bir özelliği olarak bir Tuvanın konuştuğu başka insanın milliyetine göre farklı bir dile kolayca geçiş yapması karşımıza çıkmaktadır. Bu bölgede yaşayan bazı Kazaklar ve Moğollar da Tuvacayı çok iyi bildikleri için Tuvalarla rahatlıkla anlaşabilmektedirler.

Çinceyi ve onun yazısını Tuvalar çok iyi bilmek zorundadır. Çünkü yeterli bir eğitim almak ve iyi bir iş bulmak için Çince bir ön koşuldur. Bu nedenle günümüzde ebeveynler bu konuda çok hassas davranmak zorunda kalmaktadırlar. Çocuklara Çinceyi hatta Çince şarkı söylemeyi bile öğretmektedirler. Çok dillilik bağlamında, Tuvalar yerel konuşmada diğer dilleri de yeterince bildikleri için ana dillerinde bazı değişimler göze çarpmaktadır. Farklı dillerin etkileri fonetik, morfolojik ve leksik düzeyde kendini göstermektedir. Son yıllarda Tuvacanın leksik ve morfolojik özelliklerinde Kazakçanın büyük bir etkisi söz konusudur. Söz varlığında Kazakçadan geçen bazı sözcükler şunlardır: Kz. memleket: Tuv. kurune, Kz. gazyr: Tuv. am, Kz. tenge: Tuv. akşa, Kz. tarih: Tuv. toogu, Kz. zaman: Tuv. ue, Kz. rahmet: Tuv. čettirdim, Kz. sayahat: Tuv. ayančoruk, Kz. aga: Tuv. akiy, Kz. kile: Tuv. kyzygaar, Kz. mektep: Tuv. skola, Kz. konak: Tuv. aalci, Kz. okumet:Tuv. cazak vb. Şimdi Çin Tuvacasının farklı bazı özellikleri gösterilmeye çalışılacaktır. Tablo 1. Geçmiş zaman çekiminde morfolojik özellikler Tekil Çoğul Çin’de Tuvaca Men kör-du-m Sen kör-du-n Ol kör-du Biz kör-du-k Siler kör-du-ger Olar kör-du Edebî Tuvaca Men kör-du-m Sen kör-du-n Ol kör-du Biz kör-du-vus Siler kör-du-ner Olar kör-du-ler Tablo 2. Dilek kipi çekiminde morfolojik özellikler Tekil Çoğul Çin’de Tuvaca Men bar-sa-m Sen bar-sa-n Ol bar-sa Biz bar-sa-vis / bar-sak Siler bar-sa-gar Olar bar-sa Edebî Tuvaca Men bar-zim-sa Sen bar-zin-za Ol bar-za Biz bar-zi-vis-sa Siler bar-zi-nar-sa Olar bar-za Sıra sayıları da çağdaş Tuvacadan farklıdır: Çin Tuv. birinci: Edebî Tuv. birgi; bir dugaar, Çin Tuv. iyinči: Edebî Tuv. iyigi; iyi dugaar, Çin Tuv. üšünčü: Edebî Tuv. üškü; us dugaar vb. Tuvacanın söz varlığında alt katman olarak Kazakça kelimelerin yanında Moğolca kelimeler de yer almaktadır. Mesela, Moğ. acitaa: Edebî Tuv. cettirdim, Moğ. neser: Edebî Tuv. sidal cok, Moğ. kucun: Edebî Tuv. capsar, Moğ. seerlig: Edebî Tuv. horuglug, Moğ. ocalan: Edebî Tuv. delegei. Öte yandan özellikle bölgesel adlandırmalarda, idari birimlerin adlarında (bölge, oblast, kasaba, provintsiya), beyaz eşya ve teknolojik ürün adlarında (bilgisayar, televizyon, buzdolabı vb.), eğitime ilişkin adlandırmalarda (anaokul, ilkokul, üniversite, kolej vb.), yurt adlarında (Djungo – Cin, Eresei- Rusya) vb. Çince kökenli kelimeler karşımıza çıkmaktadır.

Ayrıca Çin Tuvalarının konuşma dilinde Rusça kelimeler de bulunmaktadır. Bize göre Rusça kökenli kelimeler ödünçleme bakımından üç gruba ayrılır. 20. yüzyılın 20-30’lı yıllarında ortodoks Ruslar bu yerlere Sovyet Rusya’dan gelmişlerdir. Onlar Tuvalarla birlikte 1956 yılına kadar çeşitli köylerde iç içe yaşamışlardır. Tuvacanın söz varlığına Rusça ödünçlemeler ilk kez bu dönemde geçmiştir. Bu kelimeler, değişiklik telaffuzlu ve Türk dillerindeki gibi ünlü uyumu özellikleri Rus dilinin etkisine bağlıdır: pareen (варенье) ükül (укол), pilyan (план), megezin (магазин), nöl (ноль), rümka (рюмка), kartos (картошка), bütülke (бутылка), mesin (машина). İkinci dönem Tuvaların dilindeki Rusça ödünçlemeler Çin’deki “Kültür Devrimi” zamanında gerçekleşmiştir: Komünist Partisi, avtonomiya, sekreter, partsekretar′, partyaceika, kompartiya, revolyutsiya vb. kelimeler eski SSCB ile Çin arasında var olan ideolojik birliği göstermektedir. (Mongush, 1997, s. 19). Günümüzde üçüncü grup Rusça kelimeler ise Kazakça aracılığı ile Tuvacaya geçmiştir. Tuvaların anlattığına göre Kazaklar anayurtlarındaki akrabaları ile sıkı ilişki içerisindedirler. Böylelikle orada kullanılan Rusça kelimeleri öğrenmektedirler. Bu kelimeleri günlük konuşmada yaygın biçimde kullanmaktalar: semya ‘aile’, pašport ‘pasaport’, straf ‘mikrob, ceza’, elektron, radyo, sistema, ‘sistem’, pyancik ‘sarhoş, eleman’, prosin – prosen ‘yuzde’. 1982 yılında Çinli dilci Sun Çjenjun tarafından yazılan bir makalede, gırtlaksı ünlülü kelimeler Tuvalı gençler arasında yok olmaya başladığı vurgulanmaktadır.(Sat, Dorju, 1989, s. 94). Ancak bizim derlediğimiz malzemeden elde ettiğimiz sonuçlara göre gırtlaksı ünlüler günümüzde de çeşitli kelimelerde telaffuz edilmeye devam etmektedir. Edebî Tuvaca ile karşılaştırıldığında bazı kelimelerde ünlüler gırtlaktan söylenmez. Tuvaların konuşmasında önemli bir nokta daha vardır. Tuva dilinde eski Türk diline ait arkaik özelikler korunmuştur: irgin, cuven irgin. İlginç bir nokta, bazı yer adlarının Tuvaların yaşadıkları yerlerde iki ya da daha fazla dilde olmasıdır: Kazakça, Tuvaca, Moğolca, Çince. Yani Tuvacada Čydyg-kol ‘Kokuşuk göl’ denilen bir göl, Çincede Kaz göl olarak adlandırılır. Yöredeki Tuvacada Chal, Tuvalarda hâlâ Čaldyn catiri adında bir yer olarak kullanılır. Başka yer adları: Tuv. Caglak-Sivi: Kaz. Selden, Tuv. Kara-Tojek: Kaz. Egendi, Tuv. Siin: Kaz. Bugu, Tuv. Soganalig: Kaz. Sarimsaktig. Sadece Tuvaca veya Moğolcanın kulanıldığı yer adları da bulunmaktadır: Tuv. Kizil-Baalik, Moğ. Ukur-Attik, Moğ. Narsin. 2005 yılına kadar Ak-Haba, Hom, Hanas köylerine at ile ulaşılabiliyordu. Yolların kötü olması, yüksek dağların bulunması gibi ulaşım sorunları Tuvacayı adeta izole etmiştir. Bu durum da 21 yüzyıla değin Tuvacanın korunmasında pozitif bir etken olmuştur. Tuvaların şimdi yaşadıkları bölge Çin’de en popüler turistik alanlardandır. HaziranEylül aylarında ülkenin her yerinden birçok turist -çoğunlukla Çinli turistler- bölgeye gelmektedir. Günde yaklaşık 10.000 ziyaretçinin geldiği düşünülürse rakamın aylara vurulduğunda ne kadar yüksek olduğu anlaşılacaktır. Son yıllarda turistlerin büyük akını nedeniyle Hanas ve Hom köylerinde yaşayan Tuvalar, turistlere hizmet veren turizm sektörünü geliştirmişlerdir. Ayrıca Çinli işadamları özellikle Hanas ve Homda Tuvalarının evlerini kiralayıp, otel ve kafelere dönüştürmektedir. Yukarıdaki faktörlere bağlı olarak son yıllarda bu bölgede etkin iletişim dili olarak Çince ön plana çıkmaktadır. Böylelikle Çin’de Tuvalar ana dillerini günümüze kadar korumuşlardır. Günümüzde Tuvacanın dil durumu ulusal bir bölgenin olmaması; farklı etnik gruplara ait kültür, inanç ve ilişkilerin olumsuz etkileri; farklı dilleri konuşan halkların nüfus bakımından hayli fazla olması; Tuvaların 29 yıl içinde ana yurtlarından başka yerlere zorla göç ettirilmesi ve bunun sonucunda yüzlerce yaşlı insanın ve çocuğun ölümü; Rusya ve Moğolistan’da yaşayan ve yakın akrabalık bağları bulunan diğer Tuva boylarıyla görüşmelerinin imkânsız olması; okullarda ve üniversitelerde eğitimlerinin ana dillerinde yapılmaması; yazılı ve görsel medyada kendi dillerini hiç kullanamamaları gibi çeşitli nedenlerden dolayı zor bir süreçten geçmektedir.
KISALTMALAR Çin Tuv.: Çin Tuvacası Edebî Tuv.: Edebî Tuvaca Kaz.: Kazakça Moğ.: Moğolca Tuv.: Tuvaca
KAYNAKÇA Mongus M.B. (1997). Tuvintsi v Kitae (istoriko-etnograficeskiy ocerk). Kizil. Sat S. C., Dorju L.Yu. (1989). K izuceniyu tuvinskogo yazika v KNR. Sovetskaya Tyurkologiya, 5, 93-96.