Doç. Dr. Ilgım Veryeri Alaca / Koç Üniversitesi Medya ve Görsel Sanatlar Bölümü ialaca@ku.edu.tr
(Bu makale II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuştur.)

ÖZET
Nitelikli bir çocuk kitabı sadece çocukların ilgisini çekmekle kalmaz, aynı zamanda onların eğlenerek kendilerini geliştirmelerine destek olabilir. Çocuklar için hazırlanan kitaplar her ne kadar basit gözükebilse de, aslında üretim süreçleri derinlemesine bir ön çalışmayı, hatta uzmanlaşmayı gerektirmektedir. Basit bir soru gibi gözüken “Bir çocuk kitabı nasıl oluşur?”, farklı zaman dilimlerinde farklı şekillerde cevaplanmıştır. Dolayısıyla, çocuk kitaplarının ulusal ve uluslararası ölçekte tarihini incelemek, her yüzyılda çocuklara farklı metinler ile ulaşıldığını da göstermektedir. Edebiyatçıların, çocuk gelişimi uzmanlarının, eğitmenlerin ve ilgili alanlarda çalışan kişilerin disiplinler arası ekip çalışmasından doğan özellikle dijital ürünler, dünya çapında çevirilerle dağıtıma sunulabilmekte, geniş kitlelere ulaşmaktadır. Dolayısıyla, araştırmalar ışığında eser üretimi konusu gündemdeki yerini artarak korumaktadır.
İyi bir yazar ve çizer olmak, nitelikli bir çocuk kitabı ortaya çıkarmak için yeterli midir? Kimi çocuk kitaplarının tekrar tekrar okunması ve birçok farklı dile çevrilmesinin arkasında yatan unsurlar nelerdir? Göz kamaştıran çocuk kitapları nasıl, ne kadar zamanda ve kimler tarafından ortaya çıkartılmaktadır? Bu kişiler nasıl bir eğitim almışlardır? Bu metin kapsamında bir çocuk kitabının oluşumunda farklı aktörlerin etkisine değinilecek, ilgili kaynaklar sunularak konuyla ilgili genel çerçeve sunulacaktır. İlk olarak, eserin üretilmesi sırasında yazar ve çizerin içinde bulunduğu okuma ekolojisinin önemine değinilecektir.
Anahtar Kelimeler: Çocuk, kitap, üretim süreci, araştırma, üretim, başvuru, baskı, eleştiri.

Giriş
Nitelikli bir çocuk kitabı sadece çocukların ilgisini çekmekle kalmaz, aynı zamanda onların eğlenerek kendilerini geliştirmelerine destek olabilir. Okuma kültürünün filizlendiği ilk yıllarda çocukların merak duyacakları kitaplar ile buluşmaları hayati önem taşır (Kümmerling-Meibauer 2015). Çocuklar için hazırlanan kitaplar her ne kadar basit gözükebilse de, aslında üretim süreçleri derinlemesine bir ön çalışmayı, hatta uzmanlaşmayı gerektirmektedir. Bu konuda örneğin San Diego Üniversitesi’ne bağlı yaklaşık kırk yıl önce kurulmuş bir merkez bulunmaktadır. Bu merkezde mevcut çocuk kitapları üzerine araştırmalar yapıldığı gibi, ilgili konularda dersler de verilmektedir. Basit bir soru gibi gözüken “Bir çocuk kitabı nasıl oluşur?”, farklı zaman dilimlerinde farklı şekillerde cevaplanmıştır. Dolayısıyla, çocuk kitaplarının ulusal ve uluslararası ölçekte tarihini incelemek, her yüzyılda çocuklara farklı metinler ile ulaşıldığını da göstermektedir. 21. yüzyılda elektronik ortamda okuma alışkanlığının artması ile basılı ve dijital olan okuma süreçleri arasındaki araştırma ve geliştirme çalışmaları da karşılaştırmalı olarak ivme kazanmıştır. Edebiyatçıların, çocuk gelişimi uzmanlarının, eğitmenlerin ve ilgili alanlarda çalışan kişilerin disiplinler arası ekip çalışmasından doğan özellikle dijital ürünler, dünya çapında çevirilerle dağıtıma sunulabilmekte, geniş kitlelere ulaşmaktadır. Dolayısıyla, araştırmalar ışığında eser üretimi konusu gündemdeki yerini artarak korumaktadır.

İyi bir yazar ve çizer olmak, nitelikli bir çocuk kitabı ortaya çıkarmak için yeterli midir? Kimi çocuk kitaplarının tekrar tekrar okunması ve birçok farklı dile çevrilmesinin arkasında yatan unsurlar nelerdir? Göz kamaştıran çocuk kitapları nasıl, ne kadar zamanda ve kimler tarafından ortaya çıkartılmaktadır? Bu kişiler nasıl bir eğitim almışlardır? Bu metin kapsamında bir çocuk kitabının oluşumunda farklı aktörlerin etkisine değinilecek, ilgili kaynaklar sunularak konuyla ilgili genel çerçeve sunulacaktır. İlk olarak, eserin üretilmesi sırasında yazar ve çizerin içinde bulunduğu okuma ekolojisinin önemine değinilecektir.

Bir çocuk kitabının oluşum sürecinde, yazar ve çizerin içinde bulunduğu okuma ve yazma kültürünün durumu yapıt için etkileyici bir unsur olarak öne çıkar. Kimi ülkelerde deneysel kitaplar önemsenmekte ve fonlarla basımları mümkün kılınmaktadır. Kimi ülkelerde ise didaktik kitaplar öne çıkabilmektedir. Bu ortamı oluşturan yazar, çizer, okur ve yayıncının yanı sıra ilgili kurumların birbiri ile etkileşimi de çıkan eserler üzerinde etkili olabilmektedir. Bu noktada, ülkeler arasında özellikle okuma kültüründeki farklılıklar dikkat çeker. Okuma kültürünün yaygın olduğu ülkelerde kitaplara olan ilgi daha fazla iken, kamusal destek mekanizmaları da eser üretimi için mevcuttur. Aynı zamanda, yayınevleri arasındaki rekabet ve basılan kitap sayıları göz önünde bulundurulduğunda üretilen eserlerde çeşitlilik ve nitelik artmaktadır. Günümüzde, uluslararası platformların da mevcudiyeti kültürlerarası diyaloğu arttırmıştır.

Bir Çocuk Kitabının Oluşumu
Çocuk kitapları, oluşum sırasında araştırma, üretim, başvuru, baskı ve eleştiri aşamalarından direk olarak etkilenebilmektedir. Her aşamada farklı aktörler devreye girebilmekte ve yazar ile çizere farklı ufuklar açabilmektedirler. Araştırma kapsamında öncelikle kütüphaneler, araştırma merkezleri, bu alanda eğitim veren kurumlar ve yayınlar etkilidir. Zengin çocuk kitabı dermeleri bulunan kütüphanelerde çalışılması, şüphesiz bir kitap oluşumu öncesi elzemdir (Veryeri Alaca 2016). Özellikle, farklı ülkelerden eserlerin bulunduğu bir merkezde incelemelerde bulunmak dünya çocuk edebiyatında karşılaştırmalı bir algıya sahip olmak için gereklidir. Örneğin, Uluslararası Çocuk Edebiyatını Araştırma Derneği (International Research Society for Children’s Literature) farklı ülkelerde bulunan araştırma merkezlerine, basılan dergilere ve ilgili organizasyonlara dair sürekli güncellenen listeleri ile faydalı bir kaynaktır (IRSCL 2016). Çocuk yayınlarını ve ilgili araştırmaları barındıran Münih’teki Uluslararası Gençlik Kütüphanesi (International Youth Library) veya İngiltere’de bulunan Seven Stories adlı kurum, çocuk kitaplarını arşivlemenin ötesinde, uzman kadrosu ile de ilgililere destek vermektedir, gerektiğinde önerilerde bulunabilmektedir. Bu kütüphaneleri paha biçilmez yapan, kısa zamanda, araştırma yapılan konuda birçok tarihi ve çağdaş esere erişimi sağlayabilmeleridir. Ek olarak, seçilmiş kaynaklar da tematik taramalar yapmayı kolaylaştırmakta, Türkçe’de de benzer kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır. Rebecca L. Thomas tarafından hazırlanan A to Zoo (2014) adlı kitap buna örnek gösterilebilir; çocuk kitaplarına dair temalara göre hazırlanmış listelerden oluşmakta ve belirli bir konuda yazılmış çocuk kitapları arandığında başvurulabilecek bir kaynak olarak öne çıkmaktadır.

Araştırma sırasında, çocuk kitabı çizerleri ile tanışmak ve orijinal eserlerin bulunduğu arşivlerde inceleme yapmak da nasıl teknikler kullanıldığını anlamak için fayda sağlamaktadır. Burg Wissem (Resimli Kitaplar Müzesi), sanatçılara dair orijinal eserleri sunması ile bu sahada üretim yapan kişilere detaylı incelemeler yapmaları için izin verir. Eskizler ve çizimler eserin üretim saffalarını adım adım açıklar, çalışmanın geçirdiği evreleri izlemeyi mümkün kılar. Araştırmanın kapsamı, çocuklar ve öğretmenler ile yapılacak sohbetlerden, kitabın üretiminde kullanılacak malzeme incelemesine kadar genişleyebilir. Farklı yöntemler ile gerçekleştirilebilecek ön araştırma faslı kitabın kurgulanmasında başat bir rol üstlenir.

Araştırmanın ışığında gerçekleştirilen üretim, hem metni hem de görsel kurguyu derinleştirme potansiyeline sahiptir. Üretim safhasında yazar ve çizerin beslenebileceği kaynaklar, çocuk kitabı yazınına dair elkitaplarından, farklı çizim tekniklerine dek uzanmaktadır. Örneğin Amy Whitford Paul tarafından kaleme alınan “Resimli Kitap Yazmak” adlı eser, çocuk kitabı yazmanın önemli noktalarına değinir. Bu kitapta, ilk cümlenin çarpıcı olmasından, kafiye kullanımına, hikâyede dinamizm, detay ve diyaloğun öneminden, karakterlerin ilgi çekici olmasına kadar birçok konuya değinilir. Martin Salisbury tarafından kaleme alınmış bir dizi kitap da çizerler için ipuçlarını barındırmaktadır. Çizerler tarafından oluşturulan PicturebookMakers ise farklı ülkelerden sanatçıların eserlerine yer vermesi bakımından çağdaş bir sergi niteliğindedir.

Çocuk kitabı oluşumunda öne çıkan bir unsur ise üretim sürecinin dağıldığı zaman olarak düşünülebilir. Çocuk kitaplarının yazılması ve çizilmesi kimi zaman çok kısa bir zamanı, bazense en az birkaç yılı bulabilmektedir. Her ne kadar daha fazla sürede hazırlanan bir kitabın daha nitelikli olması garanti edilemese de, kitap oluşum sürecinin uzun soluklu bir çalışma olduğu su götürmez. Bu süre zarfında birçok düzeltme, yenileme yapmak ve eleştiri almak, kitabı daha güçlü bir eser haline getirebilmektedir. Örneğin, Shaun Tan tarafından üretilmiş olan “Uzak” isimli yapıt yaklaşık dört yılda oluşturulmuş ve kitabın teması ile örtüşen bir fon tarafından desteklenmiştir. Uzun zamanda hazırlanmış kitaplar ile karşılaştırıldığında kısa sürede hazırlanmış kitapların, araştırma ve geliştirme bağlamında dezavantajlı bir duruma düşme riski vardır. Nitekim, her yıl Bologna Kitap Fuarı kapsamında ödüle layık görülen eserlerin titizlik ile kurgulanmış olması, bu kitapların hazırlanmasının zamana dağılan sürecini düşündürmektedir.

Kitabın yazılması ve çizilmesinin ardından (bazı çalışmalar sadece metin olarak da yayınevlerine iletilebilmektedir), başvuru sürecinin de işleyişini anlamak faydalıdır. Bunun için ilgili kaynaklara başvurmak yol gösterici olabilir. Çocuk kitapları basan yayınevlerinin detaylı bilgilerini derleyen kaynak kitaplar (örn. 2013 Children’s Writer’s & Illustrator’s Market) her kurumun beklentisini anlama bağlamında yol göstericidir. Bu kaynak incelendiğinde, kimi yayıncıların belirli temalar ve sınırlar dâhilinde çalıştığını anlamak mümkün olur (örn. resimli kitaplar için 400 kelimelik sınırlar belirleyen yayıncılar vardır). Ayrıca, yılda kaç kitap bastıklarını, başvurulara kaç haftada geri bildirimde bulunacaklarını belirtmeleri, başvuran kişi için bilgilendiricidir. Yayınevlerine direk olarak başvurmanın yanı sıra, ajanslar vesilesi ile bir yayıncı bulmanın da detaylandırılmış olması özellikle ilk başvurusunu yapacak kişiler için önemli bir bilgi sunar. Başvurunun kabulünden sonra editör ile çalışmak ve kitaba son halini vermek ise hayatiyetini korumaktadır. Bu süreç zarfında editör, yazar ve çizerin etkin iletişimi, kitabın içerik, görsel ve tasarım bağlamında bir arada uyumlu işleyişini azami ölçüde sağlamaktadır. Yazar ve çizer arasında dengeli ve iki tarafın uzmanlığına saygı gösterilen bir diyalog olması ise çocuk kitaplarında kritiktir. Bu noktada, eserlerdeki metin ve görsel ilişkilerini inceleyen araştırmaları taramak ilgi çekici kitapların oluşumunda atılacak adımlardan biri sayılır. Buna ilişkili olarak çocuklar ile işbirliği içinde yapılabilecek kitaplar da göz önünde bulundurulabilir. Bu sahada bilgi edinmek için yazar, çizer ve editörlerin katıldığı panel, konferans ve söyleşilere katılınabilir. Baskı süreci ise kitaba değer katan önemli unsurlar arasındadır. Kitabın konusuna uygun kağıt seçimi ve cilt seçeneklerinin gözden geçirilmesi çalışmaya değer katabilir.

Kitabın üretilme aşamasının ardından gelen eleştiriler ise esere farklı açılardan bakmayı mümkün kılar. Etkin eleştiri mekanizmaları, üretilen kitaplar üzerinde fikir alışverişini de beraberinde getirebilir. Yazar ve çizerler bu noktada aldıkları geribildirimi değerlendirebilir ve eserlerine yansıtabilirler. Ulusal ve uluslar arası ödül mekanizmaları da benzer biçimde konusunda uzman jüriler tarafından nitelikli eserlerin seçilmesini ve nitelikli çocuk kitapları konusunda farkındalık yaratılmasını sağlar. ALMA, Caldecott gibi birçok ödül sonrasında eserlerin neye göre seçildiği yazılı ve sözlü olarak tanımlanır ve böylelikle tüm süreç çocuk kitabı sahasında çalışan aktörler için besleyici bir hal alır.

Worcester Üniversitesi Kütüphanesi Çocuk Kitapları Bölümü, İngiltere

Eleştiri ve ödül mekanizmaları incelendiğinde, uzman kurumlar tarafından yapılan seçkiler, aileler ve çocuklar tarafından yapılan seçkiler, öğretmenler veya kütüphaneciler tarafından yapılan seçkiler olmak şartı ile birçok farklı değerlendirme sistemi geliştirilmiş olduğu gözlemlenir. Kitaplara verilen tek bir ödül kadar kitapların görselleri gibi farklı özellikleri üzerine ödül mekanizmaları kurulması, her alanın derinlemesine incelenmesini de mümkün kılar.
Dünyada her yıl binlerce çocuk kitabının üretildiği düşünülürse, yenilikleri takip etmek ve nitelikli kitap üretiminin nedenlerini araştırmak, bu sistemin içinde var olmak için kaçınılmazdır da. Bu noktada eseri özgün yapacak unsurların derinlemesine irdelenmesi kadar araştırmalar için ilgili kaynaklara erişimin olması da elzemdir. Sonuç olarak, çocuk kitaplarının oluşturulması sürecinde gözetilecek birçok unsur bulunmaktadır. Bu unsurlar, eseri üreten kişi ve kişilerin görüşleri, estetik anlayışları ile de yakından ilişkilidir. Edebi bir eserin oluşumunda tek bir yol haritası çıkartmak mümkün olmasa da, kimi eserlerin çocukların gönlünde taht kurarak yıllar sonra dahi hatırlanıyor olması, bazı kitapları ilgi çekici yapan unsurları incelemeyi faydalı kılar.

KAYNAKÇA
IRSCL, http://www.irscl.com/book_collections.html(erişim 3. Nisan. 2016)
Kümmerling-Meibauer, B. (2015) Erken Okuryazarlık: 0-3 Yaş Çocuk Kitapları, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
Picturebook Makers, http://blog.picturebookmakers.com/ (erişim 11.Şubat. 2016)
Sambuchino, C. (2013) 2013 Children’s Writer’s & Illustrator’s Market, Writer’s Digest Books: Ohio.
The National Center for the Study of Children’s Literature, http://childlit.sdsu.edu/, (erişim 3. Nisan. 2016)
Thomas, R. L. (2014) A to Zoo: Subject Access to Children’s Picture Books, 9th Ed., Libraries Unlimited.
Veryeri Alaca, I. (2016) Örneklerle Çocuk Kütüphaneleri, 1453 Dergisi, sayı 24, sf. 97-105, http://kultur.istanbul/media/375250/1453_dergisi_24_sayi-2-.pdf (erişim 2. Nisan. 2016)
Whitford Paul, A. (2009) Writing Picture Books, Writer’s Digest Books: Ohio.